Recensie 'Angela Merkel De Kanselier en haar tijd' Ralph Bollmann

Wie had ooit kunnen bedenken dat een vrouw opgegroeid in de DDR uiteindelijk bondskanselier van een Verenigd Duitsland zou worden. Het leven van Angela Merkel speelt zich af tegen de achtergrond van de geschiedenis van Duitsland en Europa. Merkels familiegeschiedenis en ook de eerste helft van haar eigen leven weerspiegelen het Duitsland van de twintigste eeuw. Een Duitsland dat als resultaat van de uitkomst van de Tweede Wereldoorlog bestond uit twee staten. De Bondsrepubliek Duitsland en de Duitse Democratische Republiek. Angela Merkel is geboren in Hamburg op 17 juli 1954, maar het feit dat haar vader na zijn theologiestudie begonnen was als dominee in een klein dorpje in de DDR, leidde ertoe dat haar moeder en Angela ook naar Brandenburg in de DDR verhuisden in september 1954. Politiek gesproken was de Bondsrepubliek toen nog geen lid van de NAVO, het Warschaupact was nog niet opgericht en de deling van Duitsland nog absoluut niet als definitief geaccepteerd.

De vormende jaren van Angela wordt geen recht gedaan als men enkel denkt aan de pastorale omgeving. Verre van dat. Angela kreeg thuis een overvloed aan intellectuele prikkels, ze leerde talloze interessante mensen kennen, kon van haar vader de kunst van het netwerken afkijken en hoe hij binnen de kerk politiek bedreef. Hij hield contacten tussen Oost- en West-Duitsland in stand, kocht literatuur uit het Westen, en las de boeken die hij wilde lezen.

De bouw van de Berlijnse muur in 1961 maakte het besluit dat haar ouders zeven jaar eerder namen definitief. Terugkeer naar het Westen was niet langer een optie. Ze waren naar Oost-Duitsland verhuisd in de wetenschap dat ze altijd nog terug konden. Angela interesseerde zich al vroeg voor de West-Duitse politiek wat bij meer Oost-Duitsers voorkwam en ze bewonderde Helmut Schmidt. Wel moest ze leren op school nooit aanleiding tot klachten te geven en dingen voor zich te houden, om haar schoolloopbaan niet in gevaar te brengen. Bijvoorbeeld het feit dat ze westerse media thuis kon lezen.

De inval van Rusland en bondgenoten in Tsjecho-Slowakije in 1968, waar de regering van Alexander Dubcek de ‘Praagse lente’ had gepropageerd, leidde ertoe dat de hoop dat het leven onder het socialisme langs evolutionaire weg zou kunnen verbeteren, voor lange tijd de kop was ingedrukt. Voor de veertienjarige scholier Angela was het zaak op school haar mond te houden. Daarom ontwikkelde Angela op jonge leeftijd het vermogen bij netelige onderwerpen op zijn minst een neutraal gezicht te trekken. Dat zou haar later volgens Ralph Bollmann in de politiek goed van pas komen. Angela Merkel verklaarde als CDU-voorzitter: ‘Het is een groot voordeel uit de DDR-tijd dat je leerde zwijgen, dat was een overlevingsstrategie’. Angela was een goede leerling en had genoeg ruimte tot zelfontplooiing, was introvert en leerde Russisch. Ze was niet onpopulair, mede dankzij de westerse kleding die ze droeg en kreeg van haar tante. Ze werd ook wel als arrogant gezien.

Bollmann onderkend een grondpatroon. Ondanks al haar bedachtzaamheid, al haar nuchtere afwegingen tussen eigenzinnigheid en tactische aanpassing hield Angela vast aan persoonlijke autonomie. Een zekere koppigheid heeft ze altijd gehouden, ook als volwassene. Nooit door de knieën gaan als je onder druk staat, altijd met opgeheven hoofd uit een situatie tevoorschijn komen, dat bleef een van haar stelregels. Veel van de stappen in haar latere carrière zette ze mede omdat alle andere opties opgeven, toegeven, gezichtsverlies zouden hebben betekend.

Toch liep het nog bijna fout toen Angela samen met haar medeleerlingen tijdens het afsluitende jaarlijkse cultuurprogramma op school afweken van de regels. Het scheelde geen haar of haar studie kon niet doorgaan. Uiteindelijk werd dat haar toch toegestaan. Angela leerde daaruit twee levenslessen: dat ze zich in bepaalde constellaties beter voorzichtig kon gedragen en dat ze zelfs in schijnbare uitzichtloze situaties toch een uitweg kon vinden, als ze zich maar niet van de wijs liet brengen. En zo kon Angela op haar negentiende toch in Leipzig natuurkunde gaan studeren. Angela wist zich goed aan te passen in het wereldje van de natuurwetenschappers, maar bleef en brede belangstelling houden. Bij het studentenleven in de DDR behoorde verplichte inzet voor productiewerk in collegevrije periodes. De sociale aspecten van het studentenleven bevielen Angela wel.

Als vrouw was ze een uitzondering in de wereld van de natuurkundigen. Het was daar dat ze haar man Ulrich Merkel leerde kennen waarmee ze in 1977 trouwde. Dat om pragmatische redenen. Als echtpaar kreeg men sneller een baan en een woning. Nog geen vier jaar later in 1981, na hun verhuizing naar de hoofdstad, verliet Angela Merkel haar man, volstrekt onaangekondigd. Ze blijft echter de naam Merkel gebruiken. Angela Merkel leerde op de Academie der Wissenschaften, ze kreeg er een baan, een collega kennen wiens ambitie beter aansloot op haar eigen eisen. Zij naam Joachim Sauer.

Angela en Joachim gingen ongetrouwd samenwonen (dat viel niet goed bij een deel van de christelijk-conservatieve kringen van de Bondsrepubliek) in 1998 zouden ze pas trouwen. Joachim was een topwetenschapper die in 1974 summa cum laude afstudeerde en na de Wende nam zijn carrière een hoge vlucht. In 1992 kreeg hij de leiding over de werkgroep kwantumchemie bij de Max-Planck-Gesellschaft. Zo werd hij in 1993 benoemd tot gewoon hoogleraar aan de gereorganiseerde Humboldt-Universität. Daar groeide hij uit tot een van de coryfeeën op zijn vakgebied en ontving twee eredoctoraten.

Volgens Bollmann handelde Angela volgens een patroon dat zich in haar politieke loopbaan steeds opnieuw zou aftekenen: het duurde vaak lang voor een beslissing was gerijpt, en gedurende die tijd liet ze daar niets van merken. Maar als ze eenmaal tot een besluit was gekomen, dan voerde ze dat snel en onverbiddelijk uit.

Angela verlangde in de DDR naar verandering, en ontdekte het reizen als mogelijkheid om verscheidenheid te ervaren. Omdat de Muur de weg naar het Westen versperde reisde Angela in het Oosten. De ontwikkelingen in Polen waar in 1981 de noodtoestand werd uitgeroepen betekende voor politiek geïnteresseerde DDR-burgers een soortgelijke cesuur als de bouw van de Muur in 1961 of de opmars van troepen van het Warschaupact in Praag in 1968; weer werd de hoop op en vrijer leven abrupt gesmoord. De hoop dat de invloedssfeer van het Sovjetblok vanuit de periferie zou ontdooien, was opnieuw een illusie gebleken. Merkels uitgebreide reizen door de communistische invloedssfeer drukte een blijvend stempel op haar wereldbeeld.

Op haar dertigste had Merkel haar zeven jaar durende promotiefase afgesloten met het behalen van haar bul. Ze kreeg een nieuwe baan in de analytische afdeling, die de berekeningen voor de experimenten van andere collega’s uitvoerde. Haar nieuwe functie bood haar echter geen werkelijke groeikansen. Maar dit gebrek aan persoonlijk perspectief eind jaren tachtig weerspiegelde de situatie in het hele land. De opkomst van Gorbatsjov in Rusland werd met belangstelling gevolgd in de DDR. Dat de DDR-leiding niets moest hebben van hervorming van het systeem, perestrojka en de openheid, glasnost, gepropageerd door Gorbatsjov, liet zien hoe bang men was voor de eventuele consequenties.

Angela Merkel was 35 jaar toen in de DDR de omwenteling begon. Ze behoorde tot een kleine, op en eigen manier ook geprivilegieerde minderheid: niet alleen door de innerlijke distantie tot het systeem, maar ook doordat haar ouders zoveel belang hechten aan algemene ontwikkeling kreeg ze een bagage mee die haar en anderen zoals zij na de politieke omwenteling van 1989/1990 kans bood op persoonlijk succes. Naast haar vermogen om te zwijgen en haar psychisch weerstandsvermogen nam Angela Merkel nog een erfenis mee naar het herenigde Duitsland: haar afkeer van elke vorm van ideologie. Angela Merkel had een bijna naïef geloof in zelfregulerende marktmechanismen. In de DDR had ze gezien waar staatssturing toe leidde.

En tenslotte haar pragmatisme stoelend op alledaagse ervaringen in de DDR. Je moest vooral geduld hebben en het vermogen om onder ongunstige omstandigheden door te zetten, tegenslagen te incasseren en vol te houden. De ineenstorting van het systeem in 1989/1990 verschafte de natuurkundige het inzicht dat de wereld van de ene op de andere dag kan veranderen.

Uiteindelijk bleek ook de DDR- leiding niet in staat de ontevredenheid in te dammen en steeds meer inwoners probeerden ondanks de Muur naar het Westen te ontkomen via de buurlanden. Toen de West-Duitse minister van Buitenlandse Zaken Hans-Ditrich Genscher in de Duitse Ambassade in Praag meedeelde dat de daar toegestroomde Oost-Duitse vluchtelingen konden doorreizen naar West-Duitsland was het hek van de dam. In veel steden in de DDR gingen mensen de straat op om hun ongenoegen te laten blijken. De regering besloot uiteindelijk niet op te treden. Niemand werd opgepakt. Het politbureau probeerde door het benoemen van Egon Krenz, in de plaats van Erich Honecker, de ontwikkelingen nog te keren. Tot grote vreugde van de Oost-Duitsers mocht men ineens privéreizen baar het buitenland aanvragen. En zo kon men op 9 november 1989 opeens van Oost naar West reizen zonder belemmering. Het was het begin van de hereniging van de beide Duitse staten.

Angela Merkel besloot zich aan te sluiten bij een politieke beweging/partij, Demokratischer Aufbruch. Het beviel haar dat de koers van DA nog niet helemaal vastlag. Merkel wilde in de Bondsdag, een snelle Duitse hereniging en de markteconomie. De DA zou later in zijn geheel opgaan in de CDU. Merkel werd woordvoerster van de deelstaatafdeling van Berlijn en vervolgens nationale partijwoordvoerster. Op 5 februari sloot DA de verkiezingscoalitie Allianz für Deutschland met Lothar de Maizières Ost-CDU. Op dezelfde dag dat Merkel een ingezonden stuk publiceerde in de Berliner Zeitung, waarin ze betoogde dat de consolidatie van de economische situatie de spil is van de verdere ontwikkeling, kreeg kanselier Kohl van Gorbatsjov in principe toestemming om beide staten te verenigen. De nuchtere pragmatische Merkel geloofde al in 1990 aan het primaat van de economie. De honderdduizenden burgers die in 1989 de straat op waren gegaan deden dat merendeels niet vanwege het abstracte verlangen naar democratie en vrijheid. Ze hadden eerder behoefte eindelijk toegang te krijgen tot de materiële levensstandaard van het Westen.

Na de verkiezingen werd Angela Merkel ‘plaatsvervangend’ woordvoerster van de DDR-regering. Deze werkte toe naar een Eenmakingsverdrag. Na voltooiing stelde Merkel zich kandidaat voor de Duitse Bondsdag en zou eind november 1990 worden gekozen en begon haar nieuwe leven als politicus. Tot haar verwondering werd ze door Kanselier Helmut Kohl gevraagd als minister voor vrouw- en jeugdzaken en op 18 januari 1991 was het zover. Waarna een ministerschap van Milieu volgde. Angela werd ook secretaris-generaal van de CDU en werd met 93,4 % van de stemmen gekozen. Tijdens die periode kwamen de donaties (zwartgeldaffaire) aan de CDU aan het licht waardoor oud-kanselier Kohl in de problemen kwam. Het was Angela Merkel die de illegale praktijken niet te tolereren vond en zich van Kohl distantieerde. Angela Merkel werd uiteindelijk unaniem tot voorzitter van de CDU gekozen, zonder dat ze fractievoorzitter was of een regeringsfunctie op federaal of deelstaatniveau. Ze gold als Trümmerfrau -puinruimster. Uiteindelijk werd ze ook fractievoorzitter in de Bondsdag en leidde de oppositie tegen Kanselier Schröder. Na de gehouden vervroegde verkiezingen kon Schröder zich nog niet neerleggen bij het feit dat Angela Merkel een nipte overwinning had behaald. Op 22 november 2005 koos de Duitse Bondsdag de 51- jarige Angela Merkel als eerste Bundeskanzlerin.

Door haar flitsende start in de buitenlandse politiek werd de nieuwe kanselier na de eerste honderd dagen in het ambt alom bejubeld. De lofprijzingen hingen echter ook samen met het feit dat ze voor de zoveelste keer was onderschat. En de buitenlandse politiek leidde de aandacht af van de vele onopgeloste problemen in eigen land. Die lagen vooral op het gebied van het zorgstelsel, verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd en verhoging van de eerste fase van de werkeloosheidsuitkering voor 55-plussers.

Na een relatief rustig begin van haar regeringsperiode begonnen haar jaren als crisiskanselier. Hoe de financiële crisis die was ontstaan (insolventie Leman Brothers) het hoofd te bieden. Hoe de dreigende ineenstorting van het mondiale financiële stelsel te voorkomen. Het belangrijkste besluit nam ze op 10 oktober 2008: om de Duitse banken te redden en het geldverkeer in het land gaande te houden moest de staat een half biljoen euro aan mogelijke garanties en kredieten beschikbaar stellen. Bijna twee keer zoveel als de toenmalige rijksbegroting (jaarlijkse begroting was ruim 280 miljard euro). In recordtijd was de hele wetgevingsprocedure afgerond.

Merkel verwierf haar profiel als kanselier pas na een aaneenschakeling van crises die met een zekere vertraging op de grote omwenteling van 1989/1990 volgden en waar vervolgens geen einde aan leek te komen. Merkel zocht haar antwoorden op nieuwe crises in kleine stappen, om een eenmaal gevonden plan des te consequenter te verdedigen. Daarbij profiteerde Merkel ook van de kanseliersbonus. Bij verkiezingen gebruikte Merkel het concept van ‘Asymetrische demobilisatie’: het bewust niet monopoliseren van kiezers, zodat vooral de vast stemmers komen opdagen.

Een aantal crisismomenten zijn:

1. De Euro (Griekenland);
2. Oekraïne; annexatie Krim door Rusland.
3. De Vluchtelingen crises. Deze worden uitvoering door Bollmann beschreven. Bij de vluchtelingencrises overschatte Merkel de openheid voor verandering van haar landgenoten. Naarmate het debat verharde toonde Merkel een uitgesproken koppigheid. “Wir schaffen das”. Merkel legde vervolgens de nadruk op het humanitaire aspect.
4. Brexit; Uitreden Verenigd Koninkrijk uit de EU.
5. Opkomst partij Afd; verrechtsing van Duitsland
6. Verkiezing Donald Trump.
7. Corona. In de federale Bondsrepubliek lukte het niet om een regionaal gedifferentieerd systeem van pandemiebestrijding op poten te zetten.

Balans

Angela Merkel trad aan als een kanselier van de verandering, maar werd uiteindelijk een behoudende kanselier. Zowel in de binnenlandse als in de buitenlandse politiek had de eerste vrouwelijke bondskanselier te maken met de langetermijngevolgen van de systeemverandering van 1989/1990, die haarzelf ooit persoonlijke vrijheid had gebracht. De liberale democratie en de onderlinge solidariteit van het Westen, dat zijn gemeenschappelijke vijand verloren had, werd bedreigd. Angela Merkel probeerde daarbij het oude te stabiliseren en ze groeide in die rol. Ze wist wat er op het spel stond en was de laatste regeringsleider van het Westen van wie de levensloop nog diep geworteld was in de catastrofes van de twintigste eeuw. Dat gaf haar een scherp historisch bewustzijn voor de waarde van te compromis.

Door haar persoonlijk gezag slaagde Merkel er in een belangrijke rol te vervullen in de wereldpolitiek. Met haar zakelijke, kalme optreden werd ze gezien als tegenpool van de autocraten en de populisten in de westerse democratieën. Haar inzet voor multilateralisme en klimaatbescherming, haar vluchtelingenbeleid en haar aanpak van de coronacrises maakten haar tot een veelgeprezen antipode voor machthebbers als Donald Trump in de VS, Boris Johnson in Groot-Brittanië en Jair Bolsonaro in Brazilië.

Naar Merkels idee kon de liberale democratie alleen overleven als ze zich opgewassen toonde tegen de uitdagingen van de eenentwintigste eeuw- mentaal, maatschappelijk, en vooral economisch. Het feit dat in het centrum van Europa een vrouw aan de macht was die met beide benen op de grond stond had een buitengewoon kalmerende invloed, niet alleen op Duitsland, maar ook ver daarbuiten.

Titel: Angela Merkel De kanselier en haar tijd Een biografie

Auteur: Ralph Bollmann.

Uitgeverij: De Arbeiderspers. ISBN 9789029543934 € 35